گزارش رونمایی جلد دوم کتاب تاریخ جدید اندیشه ایرانی
شروع جلسه توسط مجری برنامه سرکار خانم مردفرد صورت گرفت:
پس از خیر مقدم
کتاب تاریخ اندیشه جدید ایرانی دوره ای از تاریخ ایران را در بر می گیرد که در واقع شروع انقلاب مشروطه و تأسیس پارلمان و اولین جایگاه قانون گذاری در ایران میباشد.
سپس سرکار خانم زیبا جلالی نائینی مدیر مسئول نشر و پژوهش شیرازه توضیحاتی در مورد نشر مجموعه اندیشه جامعة مدرن داد:
نشر و پژوهش شیرازه در اولین دهة فعالیت فرهنگی اش مجموعه ای از مفاهیم مرجع کتاب هایی را منتشر کرده و سعی در کل این فعالیت ها از علوم اجتماعی را چاپ و نشر دهد و استقبال خوبی را هم از مخاطبانش داشته و در دهه دوم فعالیتش سعی شد از مفاهیم به روزتری از مفاهیم اجتماعی استفاده کند بنابراین مجموعه جدیدی بهنام اندیشه جامعه مدرن تشکیل گردید و این مجموعه در برگیرنده نظریه و مفاهیم پایه و نوین علوم اجتماعی است که به مهمترین ابعاد و سوژه های اجتماعی می پردازد که در برخورد با مدرنیته یکسری پرسشهایی را دارد در حقیقت این یک مجموعه میان رشتهای می باشد با رویکرد نقد سعی دارد، چالشهای اساسی جامعه را که با آن در گیر می باشد در چشم اندازی نوین تشریح کند.
محیط و شرایط اجتماعی به کنش های اجتماعی شکل می دهند و سمت و سوی آنها را تغییر می دهند و گاه آنها را به محدودیت های برخاسته از شرایط اجتماعی می کنند. هنجارهای اعتماد بین اشخصاص و شبکه های اجتماعی نه فقط بر کارکرد جامعه بلکه بر کارکرد اقتصادی و فرا تر از آن تاثیر می گذارد. بنابراین تلاش من این بود که به طرح و بحث و بررسی سوژه های نوینی بپردازم که برای پرسش های جامعة ما پاسخی در خور داشته باشند.
از این مجموعه تا کنون 10 عنوان چاپ شده که جلد دوم تاریخ اندیشه جدید آخرین عنوان این مجموعه است. ابتدا از مفهوم و اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی مجموعه را آغاز کردیم که هستة تجربی یا جوهر آن چیزی است که جامعه مدنی نام گرفته است. سپس ارزیابی جامع از مفهوم اعتماد به عنوان مولفة بنیادی کنش های انسانی و ارائة یک مدل تبیینی از ظهور و سقوط فرهنگ اعتماد، سپس به مفهوم امروزی هویت که دیگر ثابت و بسیط نیست بلکه منشوری است از تعریف هایی که پیوسته در حال تغییر است. بحث کیفیت زندکی به عنوان شاخصی برای ارزیابی و جهت دادن به برنامه ها و سیاست های توسعه و طرح رویکردهای جدید توسعه با محوریت توسعه اجتماعی موضوع کتاب دیگری است. کتاب دیگر شیوه‌ای برای مذاکره پیشنهاد می‌کند که هم حاوی اصول کلی است و هم یک سری تکنیک‌های خاص. این شیوه، از نظریه برنده/ برنده فراتر رفته و به ساختار توالی مذاکرات کمک می‌کند تا اطمینان حاصل شود که ضروریات را پیش از بدیهیات انجام دهید. در کتاب حقوق مردم وشهروندی به این نکته اشاره شده که ذهن فعّال مردم باید همواره در پی آشتی‌دادن امکان‌ها با خواست‌های خود باشد. از‌ این‌رو، شناخت حقوق مردم در قالب‌های گوناگون امری گریزناپذیر است.
به دنبال همین چشم انداز مجموعة شش دفتری را آغاز کردیم که متون و آثار اندیشمندان معاصر را از نگاهی دیگر بررسی می کند و با با رویکردی خاص از طریق متونی همچون سفرنامه ها، رساله ها و مقاله هایی به بررسی تاریخ اندیشة ایرانی می پردازد.. در دفتر اول شاهدیم که ایرانی برای نخستین بار غرب و مدرنیته را در آینة خودش می بیند و در دفتر دوم شاهد تلاش منورالفکرانی هستیم که شرایط بحرانی پس از جنگ های ایران و روس را در مسیر شکفتگی تاریخی خود به پیش می برند. امیداست چهار دفتر دیگر نیز در گشودن افق روشنگری تاریخی و ارائه پاسخ های جدید برای ایرانی موفق به طبع و نشر گردند.

در ادامه مولف کتاب آقای فرامرز معتمد دزفولی به معرفی کتاب پرداخت با اشاره به اینکه 109 سال از 14 مرداد روز مشروطه می گذرد و این برای ایرانیان بسیار حایز اهمیت می باشد و در واقع تاکید بر این نکته که ایران عصر جدید بعد از این تاریخ شکل گرفت و توضیح نام مجموعه “تاریخ اندیشه جدید ایرانی ” بدین معنا که از 200 سال پیش با توجه به اتفاقات و تحولاتی که در ایران اتفاق افتاده وارد عصر جدیدی می شویم و پرسشهای عباس میرزا ار سفیر فرانسوی بسیار نمادین می باشد ” ای فرنگی شما چه دارید که ما نداریم ” در واقع ما با این پرسشها وارد عصر جدید می شویم و هر چقدر ما این پرسشها را جدی می گیریم جامعه جدیدی را برای خود رقم می زنیم. ما ایرانیان به هر حال فاصله ای با غرب داریم. در گذشته اندیشمندانی داشتیم اما تحولات جدید و دیدن سفرنامه ها باعث می شود در خصوص غرب پرسشها فوران کند و بیشتر به خود بیاندیشیم و بیشتر به خود شناسی بپردازیم. اما تاریخ فکر و اندیشه چه چیزی را می خواهد بیان کند؟ در تاریخ اندیشه یک نکته بسیار مهم است و آنکه ایرانیان در حال حاضر به چه می اندیشند و چرا این گونه می اندیشیدند در واقع یک تفکر تبدیل به پرسش می شود. هنگامی تاریخ فکر متولد می شود که ما به دنبال روالی برای اندیشه در گذر تاریخ در یک زیست فرهنگ شکل بگیرد. ولی چرا اینقدر دیر هنگام با توجه به اینکه 200 سال از تاریخ تجدد ما می گذرد ؟در این خصوص پاسخهایی را داده اند و این پاسخها منجر به نتایجی شدهاست، مهمترین پاسخی که داده اند این گونه بوده که آیا اصلاً در ایران “فکر” وجود داشته که سخن از تاریخ فکر داشته باشیم؟ پاره ای از اندیشمندان معتقدند که در اندیشه تاریخ کهن و جدیدمان دچار دینخویی و امتناع تفکر و اندیشه بودیم. اگر این مطلب صحت داشته باشد پس دنبال این جواب گشتن در واقع بیهوده می باشد.
و نظر جناب آقای معتمد در این خصوص ” عدم شکل گرفتن اندیشه این است که پیش فرضهای ستبری داریم که اجازه نمی دهد به سراغ تاریخ اندیشه برویم. هنگامی که تاریخ را به صورت یک اندیشه رو به انحطاط ببینید، به طور قطع اندیشه ای در آن نمی بینید. شما اگر تاریخ را یک تحّرک مادی یا ماتریالیستی ببینید بازهم اندیشه چندان ارج و اهمیتی ندارد. ولی من تلاش کردم تحول تاریخ را جدلی میان ایده و عمل ببینیم، چنانچه در واقع با روشی جدید سراغ متون تاریخی رفتم، روشی که شروع کند که به بررسی اینکه آیا از ابتدا این تفکر هست یا نیست ؟ و تلاش کردم تفکر عقل و تجدد را بهصورت تعلیق نگه دارم. در واقع، نتیجه این جستجوها پدیدار شناسی اندیشه ایرانی می باشد که در ابتدا در سفرنامه های مذکور نمود آن را پیدا کردم. بدین صورت که در جلد اول که به سفرنامه ها پرداخته ام که در واقع شناخت “دیگری” باعث شناخت خودمان می گردد. در واقع ما در سنت “دیگری” نداریم و اگر باشد بهصورت اساطیری هست و در آن متون برای اولین بار غرب توسط سفرنامه نویس ها تبدیل به اتوپیای زمینی می شود و این باعث میشود که از اتوپیای اساطیری هبوط کنیم. در آن تاریخ و آن چیزی که در خصوص فرنگ در سفرنامه ها نوشته اند الزماً اروپا نیست، اما شاید به زبان جامعه شناسان یک ایده آل تایپ است و نسبتی با واقعیت دارد اما کمی ایدهآلیزهتر است و آمدن ایدة فرنگ در ذهن ما ایرانیان برای اولین بار باعث شد یک اتوپیای زمینی در ذهن ما شکل بگیرد، همان طور که در زمان رنسانس غرب با شناخت، اتوپیای زمینی شکل گرفت.
در این سفرنامه ها اشاره به فرنگی دارد که در آن امنیت، آزادی، وفور نعمت و عدالت هست؛ این اتوپیا ها ایدهآلیزه شدهاند ولی زمینی هستند. امکان اتوپیای زمینی برای ما، ایرانیان را وارد تاریخ می کند. گام بعدی مفهوم ترقی در اینجا متولد می شود. کماکان در سفرنامه ها اشاره به مفهوم آیین آوران شده که باعث شدند ما خود را بیابیم.
گام دوم در واقع سرمشق گیری از روشنفکری اروپا می باشد. گام سوم مشروطه خواهی می باشد که در دست تهیه می باشد.گام چهارم پسا مشروطیت می باشد. گام پنجم روشنفکران عصر انقلاب می باشد. گام ششم چشم انداز بعد از انقلاب.
در ادامه سرکار خانم دکتر ملک زاده در خصوص روز مشروطه و قانون اساسی و متمم آن توضیحاتی را ایراد فرمود.
درخصوص مشروطه گاه گفته می شود که شکست خورد و چرا این تصور را داریم و با خواندن رسالهها و نامههایی که در جلد دوم آمده است، متوجه می شویم چه عللی تأثیر بر تحریک افکار جامعه دارند و این بر می گردد به آشنایی ایرانیان با اروپا در قرن 19. این قرن آشنایی عثمانی و غرب و آشنایی با تفکرات سیاسی و اجتماعی در آن مناطق و در واقع به مقایسه می پردازند و در بعضی مواقع این آشنایی خیلی مختصر و سطحی می باشد و از همون ایتدا درک صحیحی از آنچه درغرب اتفاق می افته وجود ندارد.
در نیمه عناصر پیشرفت در غرب چه آرمانیهایی وجود داشته و چه شرایطی را داشته که در آنجا یک تفاوتی را بوجود آورده و در اینجا روند تکمیلی خودش را نمی گذارند در نتیجه دستاوردهای آنها را بی مفهوم میکند در واقع نداشتن یک تحلیل صحیح در سطح نوگرایان..
در بهترین گزینه انتقادات هست در خصوص آنچه در غرب وجود دارد و آنچه که در ایران وجود ندارد. با گفتن همین که یک چیزهایی در اینجا وجود ندارد، دست بر روی مواردی می گذاردند که برای عوام قابل فهم باشد. در واقع دست روی ضعفهای جامعه می گذاردند: نابسامانی های اقتصادی مثل وام گرفتن از کشورهای دیگر که صرف مخارج سفرهای شاه می گردید و در واقع ایجاد نارضایتی در بین مردم و جهت تحریک بیشتر به یک سری استنادات تکیه می شود. مثلا به یک سری روایات مذهبی که به آنها اعتقاد داشتند. در واقع ورود علما از همین جا آغاز می شود و در این رسالات اشاره به اتحاد در اسلام و ایران باستان است. در نهایت این موارد را با اصول تفکر شیعه پیوند می دهند تا راهی برای عملی کردن نهضت خودشان پیدا کنند. نهایتاً در چنین روزی با فرمان شاه فرمان مشروطه صادر می شود و قانونی که با توجه به بیماری شاه تسریع می گردد که عنوان نظام نامه از آن یاد می گردد نه قانون اساسی و به تأیید شاه می رسد و انتخابات در تهران با حضور اصناف انجام می گیرد . وکلا نیز کار خودشان را در شعبان همان سال آغاز میکنند و تدوین قانون اساسی در دستور کار وکلا قرار می گیرد. بعد از 2 ماه قانون اساسی را تدوین میکنند و گرفتاری از همین جا شروع می گردد. در واقع همان هایی که می گفتند مشروطه شکست خورده، با این تأکید که برای تدوین قانون اساسی احتیاج به الگو هست و ما در آن زمان چنین چیزی را نداشتیم و از قوانین بلژیک و فرانسه می باشد، وهمچنین وکلایی که قانون را می نویسند آگاه هستند که بعد از 1830 تغییراتی در قوانین حاصل میشود که بواسطه 18 سال بعد در بلژیک نیز این تغییرات اعمال حاصل شده است، اما پایه قوانین بلژیک و فرانسه در ایران مصدر کار قرار می گیرد.
قانون اساسی که در فرانسه شکل گرفته بود، در واقع حکومت سلطنتی را در قوارة یک حکومت جمهوری تغییر داده بود و بر همان اساس مفاهیمی مثل کابینه و رئیس الوزرا و رئیس جمهور را معنا می کند ولی در قانون اساسی ایران این موارد لحاظ نشد. این اتفاقات در سال 1875در فرانسه ودر 18سال بعد نیز در بلژیک هم یک سری از قوانین به روز می شود و قابل اجرا می گردد. و چون فقط ظاهر قانون مدّ نظر وکلای ایران است و دلایل این تغییر و تحولات را حتی بومی و محلی هم نکردند و در نتیجه ناکارآمدی قوانین مصوب خودشان را نشان دادند، در واقع از مهمترین مشکلات تعیین حوزه مسولیت وزرا می باشد. چراکه قدرت شاه محدود شده بود و میبایست مجلس آغاز به کار میکرد و وزیران انتخاب شوند، و بر طبق قانون هیچ گونه مسؤلیتی در برابر مجلس ندارند الا . در واقع تنها شاه میتوانست وزیران را انتخاب کند و این یک تناقض بین مجلس و شاه بود، چرا که قرار بود مجلس حدود وظایف شاه را مشخص کند و قوانین را در حکومت مجاب کند. در واقع نارضایتی های مردم از عملکرد وزیر پست و تلگراف وقت که بلژیکی بود، حایز اهمیت است. وزیر پست اصلاً جوابگوی مردم نبود و در واقع تابعیت ایران را ندارد و همین عدم تابعیت ایرانی وزرای شاه را تحت فشار قرار میدهد و با هدایت وکلای تندرو به خصوص وکلای تبریز اعتصابات در تبریز و دیگر شهرها شکل می گیرد و منجر به عزل وزیر پست و تلگراف می گردد. تعدادی از نمایندگان مسؤل تدوین متمم قانون اساسی میشوند. متمم قانون اساسی در مدت زمان دوماهه تهیه می شود. تأخیر شاه جهت تأیید متمم قانون اساسی ضربه دیگری به مجلس می زند و در نهایت آشوب دیگری شکل میگیرد. در این حین امینالسلطان ترور می شود و در نهایت متمم توسط شاه پذیرفته می شود.
اتفاق بزرگ و خلاء قانونی در اینجا زمانی نمایان می شود که شاه از امضای یک قانون خودداری میکند. بدین معنا که مشخص نیست مجلس چه کاری باید انجام دهد و مهمترین چالش بعد از متمم تفکیک قوا و ایجاد موازنه بین قوا می باشد. در اصول 44 و 45 قانون سلطنت موهبت الهی است که به شاه تفویض شده و از هر گونه مسؤلیتی مبراست و از طرف دیگر باید وزرا را منصوب کند.
در بهترین شرایط کابینه تشکیل میگردد و لی مجلس رد می کند. ضمانت اجرایی وجود نداشته و عدم اعتماد بین وزرا و شاه و نمایندگان در دوره دوم و سوم خودشان را نشان میدهند و کاستی ها بیشتر نشان داده می شود و همین مطلب باعث اغتشاشات در جامعه و در نهایت مجلس به توپ بسته می شود.
در ادامه دکتر علی ططری رییس اسناد ملی مجلس در خصوص ارتباط انقلاب مشر با انقلاب فرانسه توضیحاتی ایراد کرد: اعلام این مطلب که در آسیا بعد از اینکه در ژاپن در سال 1886 دوره میجی را آغاز کردند، ایران در آسیا دومین کشوری است که پارلمان را در سال 1906 میلادی تأسیس کرده و در منطقه قبل از عثمانی ها پارلمان در ایران تشکیل شده و این امر افتخار بزرگی است.
در کتاب تاریخ اندیشه جدید ایرانی 45 متن و رساله از پیشا مشروطیت قبل از 1285 خورشیدی انتخاب شده که به گفته نویسنده 6 متن از این رساله ها هنوز منتشر نشده بودهاست، مطلبی که حایز اهمیت است که چقدر این رسایل بر روی فکر و اقتصاد و اندیشه ایرانی تأثیر گذاشته و وضعیتی که الان جامعه ما دارد شاهد بر این است که هنوز ما در انقلاب مشروطت باقی مانده ایم و مشکلات هنوز حل نشده و دولتها و دربار مشکلاتی با مجلس داشتند و این رسایل بهترین نمود آرا و افکار نخبگان ما هستند. در واقع بهترین افرادی که در آن زمان حضور داشتند و آمدند دغدغه های خودشان را نوشتتد . آیا این آثار میراث اندیشه کهن ایرانی بوده است؟ آیا این آثار نمودی از افکار هخامنشیان و سلجوقیان بوده؟ که در جواب دکتر ططری فرمودند حتی ماکتی هم از آن افکار نبودهاست.
وقتی جامعه ما کمتر از یک در صد با سواد داشته است چطور توانسته یک اندیشة قوی در آن ظهور پیدا کند. جامعة آن دوره 1 درصد آن با سواد بودند و آن تعداد از با سوادان نمایندة کدام قشر از جامعه ما بودند ؟ خیلی از این رسایل را دروایش نوشتهاند و چقدر در این رسایل از اقتصاد و سیاست و جامعه صحبت شدهاست؟ یک مقایسهای که انجام دادم در آسیا دوره میجی را داریم انقلاب میجی قبل از آنکه صنعتی باشد یک انقلاب فرهنگی بودهاست.
بهطور مثال در ژاپن می خواستند پل سازی کنند که می توانستند از آلمان تکنولوژی را وارد کنند ولی میخواستند فرهنگ تولید تکنولوژی را داشته باشند. انقلاب فرانسه بیشتر انقلاب سیاسی بود و انقلاب مشروطه در ایران سیاسی و ایدئولوژیک بود و در واقع نمی توانست اندیشه و ایده ایجاد کند.
در سال 1728 میلادی شصت سال قبل از انقلاب کبیر فرانسه کتاب روح القوانین تألیف گردیده و در سال 1748 کتاب چاپ میگردد که ظرف مدت 14 ماه کتاب 22 بار در پاریس و اروپا چاپ می گردد و درایران سال 1322 خورشیدی این کتاب چاپ شدهاست. در واقع با این تأخیر ما چگونه می توانیم انتظار داشته باشیم یک ایدئولوژی قوی داشته باشیم؟ یکی از مجلسهای سالمتر نسبت به دیگر مجلسها مجلس دوره اول بودهاست.
درخصوص جامعیت کتاب روح القوانین و مقایسة آن با رسایل خودمان در مورد فساد ، فساد جامعه دو قسم است یکی اینکه تودة جامعه، قوانین را رعایت نمیکند، دوم اینکه قوانین توده را فاسد میکند. در مورد مفهوم آزادی عبارت است از اینکه انسان حق داشته باشد هر کاری را که قانون اجازه می دهد را انجام دهد و آنچه قانون منع کرده و صلاح نیست مجبور به انجامش نباشد. سپس ایشان به ویژگیهای قانون اشاره کردند که:
انشای قانون باید صریح باشد.
انشای قانون باید ساده و مشخص برای دریافتن معنای آن احتیاج به تفکر نداشته باشد.
مزامین قانون باید طوری نوشته شود که همه از آن یک مطلب را درک کنند و نه اینکه هر شخص مطلب جداگانه ایی را استنباط کند.
دلیل موجه کردن قانون بایستی عقلانی باشد.
در پایان آقای دکتر احسان شریعتی به محل “اندیشگاه” به عنوان محلی جهت اندیشیدن اشاره کرد و اینکه موضوعات مشروطه همچنان مسایل روز می باشد. وی گفت با توجه به پیشگام بودن ایران در انقلاب و آزادیخواهی متاسفانه در این خصوص ترقیای نشده و این مطلب خود پرسش برانگیز می باشد. ایشان با بیان طنز اشاره به علوم تاریخ اندیشه جدید ایرانی و اینکه ایرانیان در خصوص مدرنیته خیلی جدی نبوده اند و توجه بیشتری به اندیشمندان شرقی داشتهاند، دربارة «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» گفت: مسائل مشروطه هنوز هم دغدغه‌های امروز جامعه ماست. متاسفانه همان‌قدر که در راه‌اندازی مجلس نخست، پیشگام بوده‌ایم، در «درجا زدن» هم پیشرو بوده‌ایم! وقتی «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» را مطالعه می‌کنیم، می‌توانیم تاریخ عدم اندیشه جدید ایرانی را هم دریابیم. اگر در این رساله‌ها دقت کنیم، تمام ضعف‌های اندیشه‌ای خود را در طول تاریخ می‌بینیم. این کتاب به عنوان منبعی است تا پژوهش‌های پدیدارشناسانه بر آن صورت گیرد. ایشان ادامه داد: دو نظریه درباره مشروطه وجود دارد. نخست محور آن‌ را اندیشه‌های غربی و دیگری نتیجه جنبش‌های فکری و اندیشه‌ای درون ایران چون جنبش‌های اسماعیلیه و شیخیه است. مثلاً امروزه سلطنت‌ طلب‌ها خود را مشروطه‌خواه می‌دانند! امیدوارم این بلا سر اصلاح‌طلبی نیاید. باید از ریشه، این مبارزات بررسی شوند که کدام دسته از رسائل مهم‌تر‌ند؟ «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» باید به صورت منتقدانه‌تری مطرح شود.